De dodelijke zeerol – Lionel Davidson (1966)

Titel: De dodelijke zeerol
Auteur: Lionel Davidson
Oorspronkelijke titel: A long way to Shiloh
Uitgeverij A.W. Bruna (www.awbruna.nl)

Het verhaal
Dr. Laing, een Engelsman die zich heeft gespecialiseerd in de talen van het oude Midden-Oosten, wordt benaderd door een bevriende Israëlische archeoloog. Tijdens opgravingen is een nauwelijks leesbaar document gevonden waarop aanwijzingen staan over verborgen schatten, waarschijnlijk afkomstig uit de Tweede tempel. Dit manuscript is echter niet het enige exemplaar, indertijd werden er meerdere gemaakt om zeker te stellen dat wat verborgen werd ook weer teruggevonden zou kunnen worden. Het vermoeden bestaat dat één van de andere manuscripten in handen is van archeologen uit buurland Jordanië en zou ook de illegale grensoverschrijdingen kunnen verklaren. Als het dr. Laing kan lukken om de juiste vertaling te maken uit het beschadigde manuscript, kunnen de Israëliërs de schat misschien als eerste vinden. Zeker als het om een heilig voorwerp zoals de menora zou gaan, staat er veel op het spel. In handen van de verkeerde partij zou dit heilige voorwerp een directe invloed hebben op de toch al gespannen verhoudingen met de omringende landen. Wie zal als eerste de locatie van de bergplaats kunnen ontcijferen en wat zullen ze aantreffen?

Bijbelse connectie
Het boek De dodelijke zeerol heeft een relatie met de menora die door de Romeinen uit de Tweede Tempel werd meegenomen en als oorlogsbuit naar Rome werd gebracht.
De menora (in de bijbel aangeduid met lampenstandaard) wordt voor het eerst in Exodus genoemd, als Mozes van God uitgebreide instructies krijgt over het inrichten van de tabernakel. Tot in detail wordt de lampenstandaard beschreven; het materiaal moet zuiver goud zijn, uit de schacht moeten zes armen komen en in totaal moeten zeven lampen worden gemaakt.
Koning Salomo liet voor zijn tempel nog tien lampenstandaarden bijmaken, geheel volgens voorgeschreven ontwerp. Bij de verovering van Jeruzalem door de Babylonische koning Nebukadnessar werd de tempel leeggeroofd, inclusief de lampenstandaarden. Het is niet duidelijk of deze lampenstandaards bij het herstel van de tempel ook zijn teruggegeven. Aannemelijk is wel dat er nieuwe gemaakt zijn, aangezien de instructies voor de inrichting van de tempel al reeds in de dagen van Mozes waren aangereikt door God zelf.
In Makkabeeën wordt beschreven hoe Antiochus Epifanes de tempel leegrooft en hoe later weer nieuw tempelgerei, waaronder een lampenstandaard, wordt gemaakt.
In het Nieuwe Testament wordt nergens gesproken over de lampenstandaard en de vernietiging van de Tweede Tempel is van na de datum waarop de bijbelverhalen stoppen. De geschiedschrijving omtrent de gevolgen van de Eerste Joodse Opstand eindigend in de vernietiging van de tempel worden wel tot in detail beschreven door Flavius Josephus.

De Nieuwe Bijbelvertaling, Oude Testament
Exodus 25: 31-40, ontwerp van de menora.
2 Kronieken 4: 7, extra menora's worden gemaakt
Jeremia 52: 12-19, de tempel wordt leeggeroofd
1 Makkabeeën 1: 16-25, Antiochus Epifanes rooft de tempel leeg
1 Makkabeeën 4: 48-51, de tempel wordt hersteld

Stof tot nadenken

In de tempel in Jeruzalem hebben vanaf het eerste begin één of meerdere lampenstandaards gestaan, gemaakt volgens de instructies die Mozes van God kreeg. Of het exemplaar gemaakt door Mozes daar ook bij hoorde wordt nergens vermeld en lijkt ook niet waarschijnlijk, gezien de vele berovingen van de tempel. Flavius Josephus beschrijft in detail hoe de Eerste Joodse Opstand verliep. Feitelijk was het een oorlog die vier jaar duurde. Het is dan ook niet vreemd dat er theorieën zijn die stellen dat de tempelschatten, of in ieder geval een deel daarvan, in veiligheid zijn gebracht. De vondst van de koperen rol in de grotten bij Qumran lijkt ook in die richting te wijzen. Hierop staan overigens voornamelijk gouden en zilveren schatten vernoemd, de meer bijzondere voorwerpen zoals de lampenstandaard of de Ark des Verbonds worden er niet op genoemd.
In zijn boek De Joodse oorlog (boek VI, hfdst 8) schrijft Flavius Josephus dat een tempelpriester van de Romeinse keizer de belofte had gekregen dat zijn leven gespaard zou blijven als hij in ruil daarvoor een aantal van de tempelschatten zou afstaan. Over de muur van de tempel reikte hij de Romeinen kandelaars (lampenstandaarden), tafels, mengvaten, voorhangen en gewaden van de priesters aan. De Romeinen namen dit uiteindelijk mee naar Rome, waar de schatten in een triomftocht door Rome werden gevoerd, ter ere van keizer Vespasianus en zijn zoon Titus. Na de dood van zowel Vespasianus en Titus, liet Domitianus in Rome de Boog van Titus bouwen, als eerbetoon aan zijn broer. Op die boog is een deel van de triomftocht met de buitgemaakt joodse schatten afgebeeld.
Aan de geschiedkundige waarheid van de plundering en vernieling van de tempel wordt niet getwijfeld, evenmin als aan de triomftocht door Rome. Met een afbeelding van de menora op de Boog van Titus lijkt het onbegrijpelijk dat je een geloofwaardig boek kunt schrijven over de zoektocht naar de lampenstandaard die Israël niet zou hebben verlaten, maar verstopt zou zijn. Speculaties over het uit handen van de Romeinen redden van de lampenstandaard zijn gebaseerd op de vorm van dit voorwerp. Ons staat het beeld voor ogen van een kandelaar met één rechte schacht en zes gebogen armen, precies zoals afgebeeld op de Boog van Titus. Volgens een aantal deskundigen is dat echter niet de vorm van de echte lampenstandaard en heeft Rome dus een afwijkende replica meegekregen.
Hoe zag de lampenstandaard er dan werkelijk uit? Lange tijd was de afbeelding op de Boog van Titus de oudst bekende afbeelding. De Boog van Titus was deels een kunstwerk, dus de beeldhouwer had de ruimte om de voorwerpen minder accuraat af te beelden als dat beter zou uitkomen. Belangrijke documenten die worden aangehaald voor een andere vorm zijn beschrijvingen van rabbi Maimonides (12e eeuw), waarin hij ingaat op de vorm van de menora. De armen zouden niet gebogen zijn, maar recht lopen. Ook de voet zou heel anders zijn op de Boog; veel eenvoudiger, niet meer dan een driehoekige standaard. Waar Maimonides zich op heeft gebaseerd is niet duidelijk en blijft onderwerp van discussie. Archeologisch onderzoek heeft inmiddels meerdere afbeeldingen opgeleverd, waarvan een aantal uit de tijd dat de Tempel nog in functie was. Ondanks dat de tekenaars de echte vorm met eigen ogen hebben kunnen aanschouwen, zijn hier toch ook weer de nodige variaties aangetroffen. Het blijft dus vooralsnog gissen naar de vorm van de lampenstandaard. Ondanks de uitgebreide beschrijving in Exodus, staat ook daar het antwoord niet in. Flavius Josephus laat in ieder geval ruimte voor het verbergen van de ware lampenstandaard, want de Romeinen hadden de tempelschatten niet zelf uit de tempel gehaald. Integendeel, een priester overhandigt twee kandelaars, net zulke als er in de Tempel staan. Waarom schreef hij ‘net zulke’ kandelaars en niet gewoon de kandelaars uit de Tempel? Dus wie weet wat archeologen nog zullen vinden op Israëlische bodem.

Links
De Eerste Joodse Opstand op Wikipedia (Engelstalig)
De Boog van Titus op Wikipedia
De menora op Wikipedia
De menora op Wikipedia (Engelstalig, uitgebreider)
De vorm van de menora (pdf)

Boeken met verwant thema
Het goud van Herodes - Davis Bunn
Contract met God - Juan Gomez-Jurado
Menora - David Gibbins
De verdwenen menora - Jan & Sanne Terlouw
De tempelcodex – Joel C. Rosenberg